НА ВЫШЫНЮ НАШЫХ МАГІЛ. БРАТ ВІКТАР

ПАЧАТАК - тут
Многія з яго дасягненняў у далейшым былі прыпісаныя малодшаму брату, на якога ён аказаў вызначальны ўплыў і перадаў пасля заўчаснай смерці эстафету на шляху змагання за лепшы лёс абяздоленага народа. Віктар Отан Каліноўскі, народжаны 9 (21) красавіка 1833 года ў Мастаўлянах, на фоне сямейнай трагедыі стаў не толькі выхавацелем Кастуся, але і лепшым сябрам, за якога той гатовы быў ахвяраваць усім, што меў. У тым ліку, скласці жыццё ў імя праўды, у якую брат Віктар верыў больш, чым хто-небудзь іншы.

Маёнтак Каліноўскіх у Якушоўцы
Віктар ляжаў на ложку, цалкам паглынуты ўласнымі думкамі. Паўсюль – на стале, падлозе - стаялі нагрувашчаныя стосы кніг і сшыткаў, сабраныя з усёй ваколіцы ад сяброў ды проста знаёмых, перададзеныя часам праз трэція рукі. Падрыхтоўка да паступлення ва ўніверсітэт ішла цяжка. Ён, па прыродзе чалавек спакойны, разважлівы, уважлівы да дробязяў і ўмеючы сканцэнтравацца, цяпер знаходзіўся ў стане разгубленасці, можа ўпершыню ў жыцці не ведаючы, з якога боку падысці да справы. Ужо некалькі разоў ён браўся за навуку, але кожны раз заўважаў, што думае зусім пра іншае, так амаль нічога не запамінаючы з прачытанага.
Кінуўшы дурны занятак, змірыўшыся з чарговай, дарма згубленай гадзінай, Віктар дастаў з-пад ложка прыхаваны стары сшытак з пажоўклымі, зачытанымі да дзірак старонкамі, пачаў іх гартаць, ледзь чутно перабіраючы сухімі вуснамі:
“Жыў-быў Эней, дзяцюк хупавы,
Хлапец няўвошта украсіў;
Хоць пан, але ўдаўсь ласкавы,
Даступен, вецел, неграбіў…”
Думкі свідравалі кожнае слова паэмы – жартаўлівага пераказа твора старажытнарымскага паэта Вергілія “Энеіда”. Канешне, язык не паварочваўся іх параўноўваць, але Віктара здзіўляла іншае: наколькі ж яскрава невядомы аўтар перадаў несправядлівасць узаемаадносін шляхты і сялянства.
Селянін, якія б паслабленні не меў, як бы добра да яго не адносіўся пан, усё роўна застаецца прыгонным. Віктару карціла, што тутэйшыя сяляне называлі і яго не інакш як “панічом”, здымалі капелюшы і схілялі галовы пры яго з’яўленні, прапускалі на дарозе. Але ў тым не было ні кроплі яго заслугі, а толькі пазнака прыналежнасці па нараджэнні да саслоўя, якому наканавана быць вышэй астатніх на сацыяльнай лесвіцы. Рана ці позна гэта зменіцца, абрынецца, рухне, перавернецца да гары нагамі, вывернецца, як тая “Энеіда” – навыварат.
Чаму такія думкі турбавалі яго цяпер, калі ён стаяў на жыццёвым раздарожжы, выбар далейшага шляху на якім яшчэ нядаўна здаваўся такім ясным і прадвызначаным? Чаму цяпер, калі ў дышы яго павінна быць светла, яму так маркотна? Чаму так балюча шчыміць сэрца, хоць, здавалася, упершыню за доўгія гады ўсё спакойна?
Вось у чым адказ: спакой – паняцце адноснае, а хваляванні, войны, разбурэнні – з’ява пастаянная. Гэтаму вучыць гісторыя. А гісторыю Віктар любіў як ніякую іншую навуку. У чым жа прычына ўсіх бедстваў, што здараюцца на зямлі? Не адзін год ён псаваў вочы ў пошуках адказу на старонках гістарычных кніг і самых новых філасофскіх трактатаў, засыпаных мудрагелістымі разважаннямі, якія яго пакаленне расцягвала на цытаты, выкарыстоўваючы іх пры любым выпадку і ў якасці тлумачэння ўсялякай падзеі. Аднак адказ Віктару падказала само жыццё. Ён убачыў яго ў несправядлівасці, увасобленай у заўчаснай смерці маці, братоў і сясцёр.
Менавіта з-за смерці родных Віктар вырашыў стаць доктарам, каб пазбавіць сваю сям’ю “праклёна”, пра які перашэптваліся не толькі ваколічныя сяляне, але і адукаваныя суседзі-памешчыкі. Асабліва іх жонкі, якія зняважліва працягвалі называць бацьку Віктара “ткачом”. І гэта нягледзячы на тое, што ў дадатак да фабрыкі Сымон Каліноўскі ўжо некалькі гадоў валодаў уласным маёнткам! Мачыха тлумачыла злы лёс сям’і спачатку боскай карай, цяпер жа, у сувязі з заўчаснай смерцю ў мінулым годзе Ісідора, пражыўшага ўсяго сем месяцаў, гаворыць, што род іх зраклі: “Тое яшчэ будзе”. Нядобрыя словы цяжарнай жанчыны, асабліва ў апошнія дні, праведзеныя ў чаканні нараджэння новага дзіцяці, трымалі ў напружанасці ўсю сям’ю Каліноўскіх. У мачыхі свая праўда, як і свая праўда ў мужыка, які не ўяўляе волі без уласнага кавалка зямлі.
Чаму ж Віктару так цяжка размаўляць на гэтую тэму са сваімі сябрамі? Не меў ён падтрымкі ні ў Свіслацкай гімназіі, ператворанай на павятовае вучылішча, ні ў Гродзенскай, куды вымушаны быў адправіцца закончваць навучанне, каб мець магчымасць паступіць ва ўніверсітэт. Яго пакаленне жыло марамі пра адноўленую ў межах 1772 года шляхетную Рэч Паспалітую, бачыла ў ёй мэту, квінтэсэнцыю свайго існавання. Мара даўно перарадзілася ў мрою, насланне, якое ператварала нават самых разумных і разважлівых у фанабэрыстых фанатыкаў. Размова з імі амаль заўсёды скончвалася абразамі ў адрас Віктара.
Галіцыйская разня 1846 года
Спачатку ён намагаўся абгрунтоўваць свае погляды аб Рэчы Паспалітай як федэрацыі роўных народаў, дзе ўсе грамадзяне маюць аднолькавае сацыяльнае становішча, прыводзіў прыклады пакараных царскімі ўладамі Валовіча і Канарскага, але ў адказ чуў толькі “хам” і “хлоп”. Віктар лічыў, што зрухі да будучага радыкальнага перавароту ўжо адбыліся, пацверджанне таму ён бачыў ва Уманскай разні 1768 года і крывавых падзеях 1846 года ў Заходняй Галіцыі, дзе сяляне ўзнялі паўстанне супраць памешчыкаў і фактычна дапамаглі аўстрыйцам у задушэнні паўстання ў Кракаве на чале з Эдвардам Дамбоўскім, якое стала чарговай беспаспяховай спробай адрадзіць Рэч Паспалітую. Але Віктара не хацелі слухаць, і ён перастаў выказвацца, яшчэ больш паглыбіўся ў кнігі, якія праглынаў адну за адной.
Бацька падтрымліваў апантанасць сына, не шкадуючы грошай на новыя выданні, якія прывозіў у Якушоўку амаль з кожнага горада, у якім прыходзілася бываць па справах фабрыкі. Ён, чалавек не надта адукаваны, па-сапраўднаму ганарыўся сынам і звязваў з ім будучае сям’і Каліноўскіх. Нават мачыха патурала цікавасцям Віктара, прабачаючы яму многае з таго, што не магла не заўважаць у іншых: пачынаючы ад часам неахайнага знешняга выгляду і скончваючы няўдзелам у рэлігійных святах. Увогуле ў сям’і да яго адносіліся як да дзівака, але паважалі за вялікі розум.
І цяпер, калі ўвесь маёнтак стаяў на вушах, заняты чаканнем нараджэння новага прадстаўніка рода Каліноўскіх, Віктара не турбавалі. Ён, знаходзячыся ў поўнай адзіноце, працягваў чытаць:
“Эней пачухаўся, паскробся,
На ногі лапці падвязаў,
З палацей да кута дагробся
Ды плыць надкорніку казаў…”
Апошнія радкі выклікалі ў памяці Віктара вобраз брата Кастуся, які вольны час праводзіў у гульнях з вясковымі дзецьмі. Не грэбаваў ні сялянскай світкай, ні лапцямі, у якіх аднойчы з’явіўся перад мачыхай, пасля чаго тая падняла бучу на ўвесь маёнтак. Кастусь – вось ён, гэты Эней з паэмы, шляхецкі дзяцюк, які стаіць на абароне сялян. Віктар, сам чалавек па прыродзе хваравіты, нават летам маючы катар, па-добраму зайздросціў малодшаму брату за яго фізічнае здароўе, такое рэдкае ў сям’і Каліноўскіх, яго няўрымслівы характар, жаданне любымі сродкамі дабівацца свайго. Але ў той жа час, ён, як ні хто іншы ведаў слабыя бакі Кастуся, быў сведкам яго нервовых зрываў, першы з якіх здарыўся адразу па смерці маці, калі той доўгі час ні з кім не гаварыў, за выключэннем Віктара. Нават цяпер бацька часам праз старэйшага сына шукаў магчымасць падысці да малодшага, з якім увесь час сварыўся і на якім, як аднойчы прызнаўся, ужо паставіў крыж.
Толькі з Кастусём Віктар мог размаўляць па-сапраўднаму, дзяліўся сваімі летуценнямі, пераказваў прачытаныя кнігі, у якіх знайшоў сведчанні пра былую веліч тутэйшага народа, моваю якога карыстаўся ў размовах з малодшым братам. Гэта зрабілася ў іх добрай традыцыяй. І калі ў сям’і гучала польская мова, а бацька ды мачыха ўжывалі ўсяго некалькі дзесяткаў тутэйшых словаў, рабілі гэта вымушана, каб загадаць тое ці іншае працоўным па фабрыцы або служкам па хаце, то Кастусь з Віктарам удасканальвалі свае здольнасці, пашыралі слоўнікавую скарбонку адзін аднаго. З цягам часу іх занятак з дзіцячай гульні ва ўласную мову перарос у захапленне. Віктар звяртаўся да беларускай мовы ў тым выпадку, калі хваляваўся, калі яму неабходна было сканцэнтравацца, калі была патрэба ачысціць галаву ад дрэнных думак. Так рабіў ён і цяпер:
“За стол ўсе порадам садзілісь,
Мялянік на стале ляжаў.
Дыдона варыва ўлівала,
Шматкамі мяса ў місы клала
І забяляла малаком.
Трупаціла яна крупеню,
Яечню, руднік, жур, смажэню,
Каму пячэню з часнаком;
Былі й салодкія пацешкі:
Вяземскі пернікі, арэшкі,
Мязгі й мязюму рашаты.
Страўнік Віктара здрадніцкі забурчэў. Ён узгадаў, што з самай раніцы не трымаў у роце ні дробкі, ды толькі здзівіўся, што мачыха за цэлы дзень ні разу яго не патурбавала запрашэннем ісці да стала. Віктар ўзняўся з ложка, але ўсё цела балюча зацякло і не слухалася свайго гаспадара. Ён паспрабаваў рэзка ўзняцца на ногі, але адчуў цемру ў вачах і зноў сеў на ложак, чакаючы, пакуль палягчэе.
Раптам дзверы ў пакой адчыніліся і на парозе з’явілася постаць, якую Віктар яшчэ не мог разглядзець невідушчымі вачыма.
- Братка, пакуль ты тут з кніжкамі возішся, у нашых шэрагах папаўненне. Ты стаў старэйшым братам яшчэ для аднаго Каліноўскага, - па голасе Віктар пазнаў Кастуся, які тут жа пасля сказанага выбег з пакоя.
Цемра паступова адступіла. Віктар устаў на гліняныя ногі і накіраваўся на гук новага жыцця, плач якога разносіўся па ўсім маёнтку. Журботныя думкі зніклі ў імгненне вока, наўкол панавала надзея і вера. Віктар убачыў свайго нованароджанага брата Юльяна, шчаслівага бацьку і стомленую мачыху. Затым ён, так і не павячэраўшы, вярнуўся ў свой пакой і напрацягу некалькі дзён не адыходзіў ад кніг, ні на секунду не сумняючыся ў выбраным шляху. Напачатку жніўня ён адправіўся ў Маскву для паступлення на медыцынскі факультэт.


Больш Віктар не ўбачыў свайго брата Юльяна, народжанага 24 ліпеня 1852 года, ахрышчанага праз тры дні ў Якушоўцы і памерлага 15 верасня. Злы лёс трымаў сям’ю Каліноўскіх у сваіх кіпцюрах.

Комментарии