Рэцэнзія на кнігу: Янушкевіч К., Янушкевіч Я. “Партрэты
Паўстання”. – Ракаў, 2014. – 76 стар.
Да 150-годдзя
ахвярнай смерці Кастуся Каліноўскага на віленскім Лукішскім пляцы і задушэння
Паўстання 1863-1864 гг. у Беларусі і Літве ў Ракаве была выдадзеная кніга “Партрэты
Паўстання” Камілы і Язэпа Янушкевіча. Выданне па-сапраўднаму ўнікальнае ў Айчыннай
гісторыі.
Частку з
прадстаўленых выяваў можна знайсці ў свабодным доступе ў сеціве, пэўная
колькасць іншых ужо змяшчалася ў розных выданнях. Аднак значная частка
фотаздымкаў, якія захоўваюцца ў архівах і бібліятэках Беларусі, Літвы, Польшчы,
а таксама прыватных зборах ніколькі раней не друкавалася. А пад адной вокладкай
усе яны сабраныя ўвогуле ўпершыню. Нездарма ва ўступе аўтары “паўстанцкага
альбома” адзначаюць, што гэта “першае ў гісторыі айчыннага фотамастацтва
альбомнае выданне з такімі багатымі відарысамі: тут пададзена звыш 180
фотаабліччаў нашых суайчыннікаў пераважна змагарнага ХІХ стагоддзя, а таксама
паплечнікаў суседніх народаў Латвіі, Летувы, Польшчы, Украіны, якія загінулі “за
Нашу і Вашу Свабоду”.
Альбом змяшчае
198 выявы, сярод якіх 6 – гэта адваротны бок фотаздымкаў. Ва ўступе, названым “Нябесны
Легіён, або Рэпрэсаванае пакаленне” даецца кароткі нарыс паўстання 1863-1864
гадоў у айчынным і еўрапейскім фоталетапісе, у якім канстатуецца, што “Гісторыя
беларускай фатаграфікі пазамінулага, ХІХ ст. – не напісаная”. Адну з магчымых
прычын такой сітуацыі аўтары бачаць у тым, што большасць выяваў ХІХ стагоддзя
захоўвае абрысы “не тых герояў”.
Фотаздымкі герояў
1863-га года гралі прапагандысцкую ролю яшчэ ў часы самога паўстання, асабліва
тыя, хто сваё жыццё склаў у баях або стаў ахвяраю расейскай рэпрэсіўнай
палітыкі. Як адзначае Вольга Гарбачова, адным з першых, хто падрыхтаваў глебу
для такога ўспрымання фатаграфіі быў варшаўскі майстар Караль Баер, якому
належыць аўтарства здымкаў пяці забітых маніфестантаў у Варшаве 27 лютага 1861
года[1]. Ужо
пасля задушэння паўстання выявы яго ўдзельнікаў з’яўляліся на старонках
мемуараў, сярод якіх вылучаюцца творы Якуба Гейштара[2], дзе
змешчана 128 выяў паўстанцаў, Апалінарыя Свентажэцкага[3] з
87 фотаздымкамі і Бенядзікта Дыбоўскага[4].
Пазней пачалі з’яўляцца шматлікія выданні[5] і
альбомы[6], у
якіх акрамя фотаздымкаў змяшчаліся карціны на паўстанцкую тэматыку і выявы
жалобнай біжутэрыі. Прадаўжэннем гэтай справы з’яўляецца з’яўленне ў суседняй
Рэспубліцы Польшча каталогаў з фондаў музеяў, прысвечаных паўстанню 1863-1864
гг. У нас у гэтым плане праца толькі пачынаецца.
Гісторыю
фотасправы ў Беларусі немагчыма ўявіць без фотамайстроў, удзельнікаў паўстання
1863 года. Так у адной з першых айчынных кніг, дзе закранаецца тэма фатаграфікі
Беларусі, Сяргей Харэўскі ўзгадвае пра мінскую майстэрню Антона Прушынскага і
аднаго “з піянераў ў справе фотамастацтва ў Беларусі” – Ахіла Банольдзі[7].
Значным дасягненнем у вывучэнні дадзенай тэмы зрабіліся артыкулы Вольгі
Гарбачовай, у адным з якіх было змешчана 10 фотаздымкаў (з сяммю адваротнымі
адбіткамі)[8], а
ў другім – 29[9].
Таксама 8 фотаздымкаў змешчана ў кнізе Алены Фірыновіч[10].
Цяпер жа,
дзякуючы Язэпу і Каміле Янушкевічам мы маем цэлы альбом, прысвечаны выключна
паўстанцам 1863-га года, які пачынаецца Зыгмунтам Серакоўскім і Кастусём
Каліноўскім ды ўпершыню надрукаваным здымкам патрыятычнага асяродка вакол
часопіса „Słowo” ў Пецярбургу, які захоўваўся ў сямейным архіве
Фалевічаў у Варшаве. Прычым кожны фотаздымак мае няхай кароткі, але даволі ёмкі
каментар. Напрыклад на старонцы 18-й: “Язэп-Эліядор Пякарскі, шляхціч Менскага
павета, паўстанец атрада Антона Трусава, на допыце заявіў амаль словамі К.
Каліноўскага: «Мы считали своими врагами не русский народ, а
русское правление». Прысуд: на
катаргу! На 12 гадоў руднікоў…”
Як адзначаюць
аўтары, “амаль усе абліччы на фотаздымках цалкам перадаюць настрой карцін “Сармацкага
партрэту” і стыль рамантызму. Мы бачым і асноўныя ягоныя стылістычныя прыкметы
як шчымлівая настальгія па лепшых часах і пачуццё “сусветнага смутку”,
узнёсласць, узбуджанасць, рашучасць і мужнасць”. Тут і Зыгмунт Чаховіч, які
аказаў уплыў на маладога Янку Купалу, і паэт Арцём Вярыга-Дарэўскі, і сям’я
Францішка Багушэвіча, і Ян Карловіч, на сродкі якога ў Кракаве ў 1891 годзе
пабачыла свет “Дудка беларуская”, і дзесяткі іншых паўстанцаў, многія з якіх
загінулі на полі боя, або адправіліся ў ссылку на цяжкія катаржныя працы ў
Сібір. Унікальнымі з’яўляюцца сямейныя партрэты паўстанцаў: Яманты, Здановічы, Барановічы…
Выявы членаў сям’і Далеўскіх і многіх іншых. Усе яны знявечаныя за патрыятычныя
пачуцці сваіх бацькоў і дзяцей.
Сярод
шматлікіх фотаздымкаў у альбоме асабліва вылучаюцца жаночыя партрэты, у
вопратцы, стане і позірках якіх прысутнічае пачуццё болю, журбы, і ў той жа час
кахання: “Тое каханне, якому вучылі з маленства – каханне да паняволенай
Айчыны. А на іншае і сіл не заставалася. Ім ня трэба было стылёвых і
рознакаляровых сукенак, ім хапала аднаго колеру – чорнага. Колеру іхняе
паднявольнае долі, невыказнага смутку, тужлівай журбы па тых, каму забаронена
вяртацца ў родны край. Каму наканавана памерці не на радзіме. Толькі таму, што
яны паспрабавалі абараніць сваю Айчыну ад акупантаў, не паступіцца пачуццём
уласнай годнасці”.
Аднак не
толькі ў эстэтычным, пачуццёвым змесце крыецца значэнне гэтых фотаздымкаў. Як
адзначае Алена Фірыновіч, яны таксама “ўтрымліваюць схаваную факталагічную
базу, якая дэталізуе падзеі 1863-1864 гг. на ўзроўні чалавечага
светаўспрыняцця, а таму вызначае новыя прадметы даследавання. Зразумела, што
працэс выяўлення аб’ектыўнай інфармацыі, якая зафіксавана імі незалежна ад
усведамлення стваральніка, дастаткова складаны. Аднак неабходна і лагічна
выкарыстоўваць яе ў якасці дадатковай асновы пры зборы, дапаўненні,
пацвярджэнні фактаў па гісторыі паўстання 1863-1864 гг.”[11].
Тым больш у
гэтым накірунку застаецца праблемай не столькі выяўленне новых крыніц, як
увядзенне ў шырокі ўжытак вядомых вузкаму колу навукоўцаў. Прыкладу, “паўстанцкага
альбома” з 90 фотаздымкамі, які захоўваецца ў Гродзенскім дзяржаўным
гісторыка-археалагічным музеі, перададзены яму Пятром Маркевічам 22 кастрычніка
1922 года. У той жа час для беларускіх навукоўцаў застаюцца малавядомымі зборы
архіваў і музеяў Расійскай Федэрацыі, дзе адбывалі пакаранне паўстанцы, а
таксама Парыжа і Лондана, куды тыя выпраўляліся на эміграцыю.
Працы багата,
аднак дзякуючы Язэпу і Каміле Янушкевічам можна сказаць, што край гэты пачаты.
Спадзяемся на працяг з пашыранымі біяграмамі герояў партрэтаў “паўстанцаў і
змагароў эпохі апошняга вялікага Супраціву нашых продкаў у ХІХ ст.”, як і
абяцана ў самім альбоме.
[1] Гарбачова В., Фотаздымак як крыніца па гісторыі паўстання
1863 г. // Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакументах і культурнай традыцыі:
Матэрыялы міжнар. Навук. Канф., Менск, 25 верасня 2009 г. – Мн., 2011. – с. 95.
[2] Gieysztor J. Pamiętniki z lat 1857-1865. Wilno, 1913.
[3] Kowalewska Z. Ze wspomnień wygnańca [Apolinarego
Swiętorzeckiego], Wilno, 1911.
[4] Dybowski B. Pamiętnik od roku 1862 zacząwszy do roku 1878. Lwów,
1930.
[5] Напрыклад, Dowódcy Oddziałów w
Powstaniu Styczniowym i współczesne Pieśni Rewolucyjne. Lwów, 1907.
[7] Харэўскі, С.В. Гісторыя мастацтва і дойлідства Беларусі
/ С.В. Харэўскі – Вільня: ЕГУ, 2007. – С. 172.
[10] Фірыновіч А.Э. Паўстанне 1863-1864 гг.: вядомыя і невядомыя
крыніцы беларускіх архіваў. – Мінск: Беларус. Навука, 2013. – 315 с. –
[11] Фірыновіч А., с. 77.
Комментарии
Отправить комментарий