ЖАНОЧЫ ФАКТАР У ПАЎСТАННІ 1863-1864 ГАДОЎ У БЕЛАРУСІ І ЛІТВЕ

У маніфестацыйным руху і паўстанні 1863-1864 гадоў жанчыны прымалі актыўны ўдзел. Сімваламі сапраўднай мужнасці сталі прыклады Ганны Генрыкі Пуставойтавай у Каралеўстве Польскім і Апалоніі Серакоўскай і Марылі Ямант у Беларусі і Літве.

Невядомая жанчына ў патрыятычным строі
ў час маніфестацыйнага руху

Як паўстанцкае кіраўніцтва, так і расійскія ўлады разумелі значэнне ўдзелу жанчын у барацьбе. Але як першыя, так і другія з самага пачатку надавалі ім другаснае значэнне. Прыкладам гэтага з’яўляецца адозва “Літвінкі і Русінкі!”. Знаходжанне жанчын у ліку кіруючых структур паўстання было выключэннем, як аўтарка маніфеста аб пачатку паўстання паэтка Марыя Ільніцка.

 Адной з формаў уплыву жанчын на мужчын быў змяшаны шлюб, вынікам чаго стаў удзел шэрагу праваслаўных чыноўнікаў у паўстанні.

Архіўныя матэрыялы ў Беларусі змяшчаюць вялікае кола спраў палітычнай нядобранадзейнасці у адносінах да жанчын. Нападставе іх можна вылучыць найбольш важныя формы ўдзелу жанчын у змаганні:

-  Дэмарш і фразёрства,

-  Кур’ерства,

-  Агітацыя,

-  Укрывальніцтва і канспірацыя,

-  Матэрыяльнае забеспячэнне антыўрадавага руху,

-  Медыцынская апека ў шпіталях і атрадах,

-  Дабрачыннасць,

-  Членства ў паўстанцкіх арганізацыях.

У якасці формы супраціву жанчын з моцнай грамадзянскай пазіцыяй на землях былой Рэчы Паспалітай з’яўлялася таксама ўжыванне польскай мовы і нацыянальнай сімволікі.

З пачаткам баявых дзеянняў у Беларусі ў 1863 годзе дзейнасць жанчын на карысць Паўстання ўскладняецца. Звычайна падтрымку паўстанцам аказвалі сваячкі або знаёмыя. Адной з важнейшых іх функцый сталі збор і забеспячэнне матэрыяльнымі сродкамі атрадаў, пераважна грашамі і харчаваннем.

Ганна Пуставойтаўна
Anna Pustowójtówna

Звестак аб удзеле жанчын у баявых дзеяннях у Беларусі не выяўлена. Але маюцца сведчанні аб іх удзеле ў якасці сясцёр міласэрнасці, якія працавалі ў шпіталях, дапамагалі як вайскоўцам, так і арыштаваным паўстанцам. Пры гэтым многія з іх былі сувязнымі і нават садзейнічалі ўцёкам членаў паўстанцкіх атрадаў.

Улады імкнуліся нейтралізаваць найбольш актыўных жанчын з моцнай антыўрадавай пазіцыяй, нават коштам адпраўкі ў медыцынскія ўстановы для псіхалагічна хворых, як дачку В. Дуніна-Марцінкевіча Камілу. У якасці пакаранняў у адносінах да жанчын расійскі ўрад звычайна выкарыстоўваў розныя эканамічныя спагнанні (грашовыя штрафы, канфіскацыі), хатнія і кароткатэрміновыя арышты. Сярод адзінкавых пакаранняў былі пажыццёвыя ссылкі і катаржныя працы.

Вобраз Жанчыны быў адным з мацнейшых сродкаў прапагандысцкага ўздзеяння як у час Паўстання, так і застаўся ўвасабленнем грамадзянскай адказнасці за лёс Радзімы пасля яго паражэння.

Літаратура:

1.           К.К. Польские мечты и действительность // Вестник Юго-Западной и Западной России. – 1864. – № 1. – Ч. IV. – С. 83–124; № 2. – Ч. IV. – С. 254–267; № 3. – Ч. IV. – С. 370–390.

 2.           Польша и поляки. Польские дамы // Вестник Юго-Западной и Западной России. – 1864. – № 7. – Ч. IV. – 48–55.

 3.           Участие женщин в мятеже // Вестник Юго-Западной и Западной России. – 1864. – № 4. – Ч. IV. – С. 51–55.

 4.           Матвейчык Д.Ч. Дзейнасць Анэлі Галаўні як прыклад удзелу жанчын у паўстанні 1863–1864 гг. (паводле матэрыялаў Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі) // Знакамітыя мінчане. Постаці і роля жанчын у грамадскім і культурным жыцці Мінска і Міншчыны ў ХІХ – пач. ХХ ст. Матэрыялы VII беларуска-польскай навук.-тэарэтыч. канф.: Мінск, 26 красавіка 2012 г. / Польскі Інстытут у Мінску; рэдкал. А. Вялікі [і інш.]; навук. рэд. А. Вялікі і З. Вінніцкі. – Мінск: Выд. В. Хурсік, 2013. – С. 123–128.

 5.           Фірыновіч А.Э. “Жаночы фактар” у паўстанні 1863–1864 гг.: інфармацыйны патэнцыял беларускіх архівасховішчаў // Весці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Серыя гуманітарных навук. – 2011. – № 2. – С. 59–65.

 6.           Фірыновіч А.Э. Падзеі 1863–1864 гг. у жаночай мемуарнай і эпісталярнай спадчыне // Беларускі археаграфічны штогоднік. – Выпуск 14. – Мінск : БелНДІДАС, 2014. – С. 88–97.

 7.           Фірыновіч А.Э. Паўстанне 1863–1864 гг.: вядомыя і невядомыя крыніцы беларускіх архіваў. – Мінск: Беларуская навука, 2013. – 315 с. (тут пра жанчын – с. 91–97)

 8.           Фірыновіч А.Э. Роля жанчын у паўстанні 1863–1864 гг. на тэрыторыі Беларусі. Паводле матэрыялаў беларускіх архіваў // ARCHE. – 2011. – № 12. – С. 79–86.

 9.           Чарняўская В.А. «Жаночы след» у «Тыдні хваляванняў у Магілёўскай губерні» // Гісторыя Магілёва: мінулае і сучаснасць : зборнік навуковых прац удзельнікаў VIII Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі, Магілёў, 26–27 чэрвеня 2013 г. / уклад. А. М. Бацюкоў, І. А. Пушкін. – Магілёў : УА «МДУХ», 2013. – С. 395–398.

 10.         Швед В.В. Жанчыны ў паўстанні 1863–1864 гадоў на тэрыторыі паўстанцкага Гродзенскага ваяводства // Гарадзенскі соцыум. Чалавек у прасторы горада. XV–ХХ стст. : Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі (Гародня, 7–8 лістапада 2014 г.) / пад рэд. А. Ф. Смаленчыка і А. К. Краўцэвіча. – Мінск : Зміцер Колас, 2015. – С. 110–120.

 11.         Koronkiewicz-Hupajło M. Postawy ziemianek polskich w czasie powstania styczniowego w latach 1863–1864 w białoruskich guberniach kraju północno-zachodniego // Zesłanieć. Pismo Rady Naukowej Zarządu Głównego Związku Sybiraków. – № 59. – 2014. – S. 9–25.

 12.         Samborska-Kukuć D. Powstanie 1863 w narracjach kobiet. Marie Bonin („Deux années de séjour en Pologne”) i Józefy Świętorzeckiej-Obiezierskiej („Męczeńskie lata”) wspomnienia z Mohylewszczyzny // LiteRacje. – 2013. – № 1(28). – S. 97–100.