ВЯЛІКІ СЫН БЕЛАРУСКАГА НАРОДА (памяці Кастуся Каліноўскага)

177 гадоў таму нарадзіўся Вялікі Сын беларускага народа, імя і месца якога ў Айчыннай гісторыі выклікае шматлікія спрэчкі. Аднак нягледзячы на іх змест, дакладна можна сказаць, што Кастусь Каліноўскі зрабіўся сапраўдным сімвалам, да якога беларусы, быццам да гаючай крыніцы непахіснасці, звярталіся ў самыя складаныя моманты нашай гісторыі. І будуць звяртацца, пакуль будзе існаваць пагроза нашаму народу і нашай Радзіме, у імя якіх Каліноўскі свядома пайшоў на шыбеніцу, каб зрабіцца неўміручым вобразам самаахвярнасці і патрыятызму.

Кастусь Каліноўскі нарадзіўся 2 лютага 1838 гады ў вёсцы Мастаўляны, размешчанай на тэрыторыі сучаснай Польшчы, побач з мяжой Рэспублікі Беларусь, у сям'і дваранскага фабрыканта Сямёна Каліноўскага і Веранікі з Рыбінских. Калі Каліноўскаму было ўсяго пяць гадоў, пры родах дванаццатага дзіцяці памерла яго маці. Бацька, маючы вялікае сямейства, жаніўся ў другі раз і пераехаў у набытае ім маёнтак Якушовка, побач са Свіслаччу. Сюды ж была перавезена фабрыка па вырабу льняных вырабаў, на якой яшчэ да адмены прыгоннага права працавалі вольнанаёмныя. З ранняга дзяцінства Кастусь бачыў цяжкасці сялянскага жыцця, рос у асяроддзі мясцовых сельскіх жыхароў, з дзецьмі якіх праводзіў свае раннія гады, засвойваючы такім чынам іх мова і культуру.

У 1847 году Каліноўскі пачаў вучыцца ў Свіслацкай гімназіі, неўзабаве ператворанай у рэальнае вучылішча, навучанне ў якім ён скончыў у 1852-м. Пасля гэтага Кастусь некалькі гадоў пражыў у маёнтку бацькі, спрабуючы асвоіць кіраванне ім. У 1855 году ён адпраўляецца да старэйшага брата Віктару ў Маскву.

Віктар Каліноўскі быў студэнтам медыцынскага ўніверсітэта і актыўна займаўся падпольнай рэвалюцыйнай дзейнасцю, у вольны час таксама вывучаючы мінулае Вялікага княства Літоўскага і збіраючы бібліятэку з кнігамі па гісторыі Беларусі. Улетку 1856 гады браты Каліноўскія пераязджаюць у Пецярбург, дзе Кастусь паступае на юрыдычны факультэт універсітэта, які рыхтаваў “людзей, здольных да службы гаспадарчай і адміністрацыйнай”. Тут ён вывучае не толькі юрыдычныя навукі, але і рускую і ўсеагульную гісторыю, палітычную эканомію, статыстыку, логіку, псіхалогію, “сістэму жывёльнага царства”, батаніку, сельскую гаспадарку, тэхналогію, архітэктуру, рускую і французскую мовы.

Падчас вучобы ён становіцца актыўным удзельнікам студэнцкага таварыства “Огул” з ліку вызадцаў з Польшчы, Літвы, Беларусі і Украіны. Нават з’яўляецца яго бібліятэкарам-кіраўніком. Тут ён знаёміцца з шэрагам будучых паўстанцаў 1863-га года: Эдмундам Вярыгам, Вітальдам Гажычам, Ігнаціем Здановічам, які называў Каліноўскага сваім “пецярбургскім таварышчам”, Феліксам Зянковічам, Яўстафіем Чарноўскім, Эмануэлем Юндзілам і Іосіфам Ямантам. Акрамя таго сярод сяброў Каліноўскага па ўніверсітэце значацца прозвішчы будучых кіраўнікоў варшаўскага нацыянальнага ўрада Стэфана Баброўскага, які вучыўся ва ўніверсітэце ў 1856-1859 гг. і Оскара Авэйдэ (1854-1858). Да таго ж Кастусь Каліноўскі падтрымліваў сяброўскія адносіны з вядомымі ўдзельнікамі расійскай арганізацыі “Зямля і Воля” М.І. Уціным і Л.Ф. Панцялеевым, якія вучыліся ў Пецярбургскім універсітэце ў 1858-1861 гг. Каліноўскі нават быў знаёмы з бацькам Фелікса Дзяржынскага Эдмундам. Дзякуючы брату Віктару, Кастусь далучаецца да рэвалюцыйнай арганізацыі Серакоўскага-Дамброўскага, якая падтрымлівае цесныя сувязі з расійскімі сацыял-дэмакратамі, сумесна з імі рыхтуе рэвалюцыю супраць царызму.

Сам Віктар Каліноўскі па заданню Віленскай археалагічнай камісіі працуе над старажытнымі рукапісамі ў Публічнай бібліятэцы. У адным з лістоў да Адама Кіркора ў верасні 1857 года ён паведамляў, што знайшоў рукапіс апісання межаў паміж Польшчай і Вялікім княствам Літоўскім, напісаны “гаворкай крывіцкай (беларускай)”. У 1859 годзе Віктар пазнаёміўся ў гісторыкам М.І. Катсмаравым, праз якога браты Каліноўскія маглі пазнаёміцца і з Тарасам Шаўчэнкам.

Кастусь Каліноўскі ў гэты час падпрацоўвае рэпетытарствам, але грошай не хапае і ў выніку ён разам з братам жыве ў нястачы. З-за цяжкага матэрыяльнага становішча некалькі разоў звяртаецца да рэктара ўніверсітэта за грашовай дапамогай. У кастрычніку 1859 года ў Каліноўскага пачаўся прыступ цяжкай нервовай хваробы.

Пасля заканчэння ўніверсітэта ў 1860 году са ступенню кандыдата права, Каліноўскі вяртаецца на Радзіму, у Беларусь, дзе бярэцца за стварэнне разам са сваімі паплечнікамі Урублеўскім, Мілеўскім, Рагінскім, Сангіным, Казлоўскім Гродзенскай рэвалюцыйнай арганізацыі, пачынае выдаваць першае ў Беларусі перыядычнае выданне на беларускай мове – "Мужыцкую праўду". Газета, напісаная ў форме баявога лістка, тлумачыць рабаўніцкі характар аграрнай рэформы 1861-га года. Каліноўскі ў якасці яе рэдактара спрабаваў знайсці найбольш балючыя кропкі царскага рэжыму ў Беларусі і Літве, каб любымі спосабамі падштурхнуць сялянскія масы на барацьбу. Амаль год ён здзяйсняе "хаджэнне ў народ", вывучае ўнутраную атмасферу беларускай вёскі і разумее, што галоўным ворагам сяляне лічаць усё ж не "цара-бацюшку", а абшарнікаў. У гэтым Кастусь бачыў велізарную праблему хуткага паўстання.

У той жа час увосень 1861 гады Каліноўскі ўвайшоў у віленскі Камітэт Руху, які рыхтаваў паўстанне ў Літве і Беларусі. З кастрычніка 1862 года Каліноўскі становіцца старшынёй Камітэта, названага Літоўскім правінцыйным камітэтам, дзе ўзначальвае мясцовых "чырвоных". Акрамя "Мужыцкай праўды" на беларускай мове, у студзені 1863 гады Каліноўскі падрыхтаваў першы нумар газеты "Сцяг волі" на польскай, дзе выступаў супраць сваіх палітычных супернікаў – "белых" з ліку буйных абшарнікаў і ўмераных. У ідэалагічных спрэчках з "белымі" Каліноўскі адстойваў права літоўскага, беларускага і ўкраінскага народаў на самастойнасць. І ў мэтах абароны іх інтарэсаў імкнуўся дыстанцавацца ад варшаўскага Цэнтральнага камітэта, які, нягледзячы на прызнанне за ім кіраўнічай ролі ў руху, лічыў недастаткова дэмакратычным па складзе і памкненням.

На гэтым фоне ў Польшчы 23 студзеня 1863 гады пачынаецца паўстанне, справакаванае рыхтуемым царскімі ўладамі наборам у расійскае войска, куды павінны былі патрапіць каля 12 тысяч чалавек, што ўдзельнічалі ў "маніфестацыйным руху" на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай. Выступ палякаў стаў поўнай нечаканасцю для рэвалюцыйных арганізацый Літвы і Беларусі. Пазней у сваіх сведчаннях Каліноўскі адзначаў, што Каралеўства Польскае "сваім паўстаннем не пашанавала інтарэсаў Літвы", зусім да яго непадрыхтаванай. Разумеючы неабходнасць адзінага фронту супраць царызму, 1 лютага Каліноўскі абвяшчае Літоўскі камітэт Часавым правінцыйным урадам Літвы і Беларусі і заклікае да ўсеагульнага паўстання, якое першапачаткова рыхтавалася на вясну 1863 гады, калі да яго павінны былі падрыхтавацца і прадстаўнікі расійскай арганізацыі "Зямля і воля".

Тым часам пад пагрозай раскрыцця ўсёй рэвалюцыйнай арганізацыі "чырвоных" у Беларусі і Літве пераварот здзяйсняюць "белыя", якія баяліся перарастання паўстання за аднаўленне Рэчы Паспалітай у сацыяльную рэвалюцыю супраць абшарнікаў і царызму ў маштабах Расійскай імперыі. На чале іх стаў Якуб Гейштор, які абвясціў роспуск Камітэта на чале з Каліноўскім і стварэнне Выканаўчага аддзела Літвы. У сувязі з пераваротам Кастусь Каліноўскі піша ліст, у якім здымае з сябе і сваіх паплечнікаў адказнасць за лёс паўстання, перакладае яе на "белых". Але ў той жа час не пакідае шэрагаў рэвалюцыйнай арганізацыі і ў канцы сакавіка 1863 гады на пасадзе камісара ўзначальвае Гарадзенскае ваяводства.

"Белыя", натхнёныя прыкладам Севастопальскай вайны 1853-1856 гг., чакалі дапамогі ад еўрапейскіх краін, у прыватнасці ад імператара Францыі Напалеона ІІІ і таму дзейнічалі пасіўна. Іх дзейнасць зусім звялася на нішто пасля прыезду ў Вільню Міхаіла Мураўёва, прызначанага начальнікам Паўночна-Заходняга краю, які развярнуў шырокія рэпрэсіі супраць паўстанцаў і спачуваючых ім.

У той жа час Каліноўскі на чале Гродзенскага ваяводства праводзіў актыўную дзейнасць, наведваў паўстанцкія атрады, выдаваў інструкцыі, выбудоўваў наноў падпольную арганізацыю. Нават спрабаваў дапамагчы сваім таварышам па "Зямлі і Волі", якім быў адпраўлены друкарскі станок, перахоплены мураўёўскімі жандарамі.

Важную задачу Каліноўскі бачыў у асвеце простага народа, для якога планавалася стварэнне школ на роднай мове. Будучыню Беларусі і Літвы ён бачыў у стварэнні незалежнай дзяржавы, у федэратыўных адносінах з Польшчай. У той жа час у звязе з дэмакратычнай Расіяй.

У чэрвені 1863 гады Каліноўскі вярнуўся ў Вільню, каб узначаліць Выканаўчы камітэт Літвы, названы цяпер урадам, а таксама атрымаць пасаду камісара Варшаўскага ўрада ў Вільні. Сам Каліноўскі стаў называцца "дыктатарам паўстання", накіраваўшы ўсе свае сілы на яго радыкалізацыю і пашырэння падпольнай арганізацыі за кошт прыхільнікаў сацыяльнай справядлівасці. Разам са сваім сябрам Малахоўскім ён стаяў ля вытокаў паўстанцкай жандармерыі, так званых "кінжальшчыкаў". Аднак, нягледзячы на радыкальныя рашэнні, да восені 1863 гады паўстанне ў Беларусі і Літве пацярпела паражэнне.

Але Каліноўскага гэта не зламала, і ён адмовіўся ад эміграцыі, падобна іншым паўстанцам. Застаючыся ў Вільні, дзякуючы канспірацыйнаму майстэрству, ён снедаў і вячэраў у перапоўненых царскімі афіцэрамі і паліцыянтамі рэстаранах, не баючыся быць пазнаным, нягледзячы на тое, што яго шукалі па ўсім краі. Каліноўскі рыхтаваў падняць паўстанне з новай сілай увесну 1864-га, гэтым разам заяўляючы: "Паўстанне павінна быць чыста народным - шляхта, якая за намі не пойдзе, хай гіне - тады сялянская сякера не павінна спыняцца над калыскай шляхецкага дзіцяці!". У інтарэсах простага народа Каліноўскі выступаў за дэмакратычны лад, пры якім бы сяляне самі кіравалі сабой.

Але Каліноўскаму здрадзіў яго сябар Вітаўт Парафіяновіч, які раскрыў месца знаходжання Кастуся ў Вільні, дзе той і быў схоплены 9 лютага 1864 гады. На адной і той жа старонцы следчай справы, выдаючы Каліноўскага, Парафіяновіч увекавечвае яго імя, паведамляючы адзін з пароляў паўстання: "-Каго любіш? - Люблю Беларусь! - Так узаемна".

Знаходзячыся ў турме, Каліноўскі праз Ядвігу Макжыцкую перадае "Лісты з-пад шыбеніцы", у якіх звяртаецца з заклікам да беларускага народа, пакідаючы яму святую місію змагацца за сваю волю і родную зямлю. А таксама адпраўляе верш на беларускай мове да сваёй нарачонай - Марысі Ямант. Адначасова Кастусь піша на імя расійскага ўрада "Тлумачальную запіску", у якой тлумачыць, што далучыўся да паўстання для абароны простага народа, а таксама заявіў: "Я не праціўнік шчасця народнага, не праціўнік і Расіі, калі яна дабра нам жадае, але праціўніх тых бедстваў, якія замахваюцца на край наш няшчасны".

Ранкам 22 сакавіка 1864 года 26-гадовы Кастусь Каліноўскі быў павешаны царскімі ўладамі на Лукішскай плошчы ў Вільні. А яго вобраз стаў несмяротным сімвалам змагара за правы беларускага народа.