Акадэмік Перцаў У., Кастусь Каліноўскі (Да 80-годдзя з дня смерці). 1944. Частка 1.

У. Перцаў
(1877-1960)
У студзені 1944 года ў грамадска-палітычным літаратурным часопісе «Беларусь» (№ 2, с. 22-25) быў надрукаваны артыкул акадэміка У. Перцава, прысвечаны асобе Кастуся Каліноўскага. І хоць гэты тэкст насіў штамп дзяржаўнай класавай ідэалогіі ды меў шэраг факталагічных памылак, фактычна ім распачыналася праца па ўвядзенні імя Каліноўскага ў кантэкст Айчыннай гісторыі ў новым яго вымярэнні (аб чым сведчыць пачатак артыкула, які на дзесяцігоддзе стаў праграмным).
Сам вобраз Кастуся Каліноўскага, які ўжо праявіў сябе ў значэнні нацыянальнага героя ва ўмовах змагання беларусаў за свае правы ў Заходняй Беларусі, паказаў сваю актуальнасць і падчас барацьбы з нямецка-фашысцкімі захопнікамі (выкарыстоўваўся ў тэкстах вершаў, песень, назвах партызанскіх злучэнняў).
Кастусь Каліноўскі быў сімбалем беларуса-змагара, барацьбіта за правы роднага народа, які не спыняўся ні перад чым у дасягненні мэты. Нават калі іншыя ішлі на здраду, каб захаваць жыццё, ён адправіўся на шыбеніцу ў імя Радзімы, каб застацца верным да апошняга прынцыпам і будучыні свайго беларускага народа.
Да таго ж увядзеннем Каліноўскага ў кантэкст гісторі БССР, В.Перцаў праводзіў працу па барацьбе са спаўзаннем гэта імя ў нацыяналістычны кантэкст, ажыцяўляемы на акупаваных фашыстамі землях Беларусі, што пры падтрымцы немцаў было распачата яшчэ да Вялікай Айчыннай вайны (прыклад, Ляковский А.И. Литва и Белоруссия в восстании 1863 г. (по новым архивным материалам). Berlin, 1939).
Разумеючы патэнцыял і значэнне Каліноўскага для гісторыі Беларусі, В. Перцаў звярнуўся да яго асобы, выдаў некалькі артыкулаў і паўплываў на станаўленне поглядаў гісторка А.Ф. Смірнова, аўтара шэрагу біяграфій Каліноўскага на беларускай і рускай мовах.

Перцаў В., Кастусь Каліноўскі (Да васьмідзесяцігоддзя з дня смерці)

Кастусь Каліноўскі быў самым яскравым, самым адданым і самым таленавітым дзеячом беларускага паўстання ў часе польскай рэвалюцыі 1863 года. Ён аднолькава змагаўся і супроць царскай Расіі і супроць панскай Польшчы і імкнуўся надаць рэвалюцыйнаму руху на Беларусі самастойны – рэспубліканскі і дэмакратычна-рэспубліканскі характар, спадзяючыся ў выніку рэвалюцыі стварыць на роднай беларускай зямлі свабодныя, прасякнутыя духам дэмакратычнай роўнасці парадкі, пры якіх працоўным масам жылося-б лёгка і радасна. Ён быў прыроджаным рэвалюцыянерам, які ні пры якіх абставінах не хацеў крывіць душой, і праз усё сваё кароткае 26-цігадовае жыццё ён пранёс сцяг рэвалюцыі чыстым і незаплямленным. Любоў да свабоды, нянавісць да прывілегій і пагарда да прыгнёту і свавольства былі яго другой натурай, і ўся кіпучая энергія яго маладой, смелай і чыстай душы была накіравана да адной мэты – даць шчасце працоўным масам роднай зямлі, для чаго яе – гэтую зямлю, - неабходна было вырваць з падпарадкавання і рускаму самаўладству, і польскаму напоўфеадальнаму ладу. Яго жыццё, жыццё дробнага шляхціца са збяднелай сям’і – было суцэльнай барацьбой, і да рэвалюцыі ён прыйшоў не як старонні наглядальнік сучасных яму падзей, а як непасрэдны ўдзельнік іх, асабістае шчасце якога злучалася з вызваленнем яго радзімы ад навісшага над ёю цяжару чыноўнічага своевольства і памешчыцкага прыгнёту.
Кадр з фільма "Кастусь Каліноўскі, 1927
Ён нарадзіўся 21 студзеня 1838 года ў фальварку Мастаўляны (па іншых звестках – Якушоўкі), Гродзенскай губерні, у сям’і беднага шляхціча, які прайшоў цяжкую школу барацьбы за існаванне і быў то дробным чыноўнікам, то прыказчыкам невялікай ткацкай фабрыкі. На сабе самім Кастусь рана выпрабаваў нягоды лёсу. Пасля сканчэння прагімназіі ў мястэчку Свіслач, ён паступіў спачатку ў Маскоўскі ўніверсітэт, але хутка вымушаны быў пакінуць яго з-за сваіх рэвалюцыйных поглядаў. Пасля гэтага ён пераехаў у Пецярбург і паступіў там на юрыдычны факультэт. У студэнцкія гады ён зблізіўся, з аднаго боку, з рускімі народніцкімі гурткамі, а з другога боку – з польскімі рэвалюцыйнымі арганізацыямі. Гэта вызначыла ўсю яго будучую дзейнасць і накіравала яе на барацьбу: па-першае – за шчасце “мужыка”, а па-другое – за палітычную свабоду. З гэтага часу надзел сялян зямлёй і ўстанаўленне свабоднага рэспубліканскага ладу на Беларусі зрабіліся мэтаю ўсёй яго грамадска-палітычнай дзейнасці. На Беларусі ён увесь аддаецца дзейнасці палітычных гурткоў, у якіх прымала гарачы ўдзел перадавая моладзь таго часу. Адным з найбольш дзейных рэвалюцыйных гурткоў таго часу была так званая “Пецярбургская рэвалюцыйная арганізацыя”, звязаная з “Цэнтральным народным камітэтам”, які толькі што ўтварыўся ў Варшаве і падрыхтоўваў паўстанне ў Польшчы.
У гуртку бралі ўдзел будучыя польскія і беларускія рэвалюцыянеры. Яны чыталі газету “Колокол”, што выдавалася ў Лондане і горача абмяркоўвалі артыкулы Герцана і Бакуніна, якія друкаваліся ў ёй. На Каліноўскага асабліва вялікае ўражанне зрабілі думкі Герцана, аб тым, як павінна быць вырашана ў блізкім будучым польскае пытанне. У асноўным гэтыя думкі зводзіліся да абароны двух асноўных сцверджанняў: па-першае, польскае паўстанне павінна быць накіравана не толкьі супроць польскага самаўладства, але і супроць польскіх і рускіх памешчыкаў, якія звілі сабе гнёзды ў Польшчы, гэта значыць, яно павінна мець не толькі палітычны, але і соцыяльны характар. Па-другое, было-б неправільна ўключаць у склад незалежнай Польшчы Беларусь, Украіну і Літву, гэта значыць, аднаўляць Польшчу ў межах да 1772 года, як на гэтым настайвала правая партыя (так званыя, “белыя”) у польскім “Цэнтральныс народным камітэце” – бо гэта азначала-б падначаленне беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў чужой ім уладзе. Каліноўскі ўсімі сіламі сваёй душы стаў на пункт гледжання гэтых герцанаўскіх перакананняў. У хуткім часе ў Вільні ўтварыўся “Літоўскі камітэт”, як аддзел варшаўскага “Цэнтральнага камітэта”. Вось ў гэты “Літоўскі камітэт” і быў пасланы ў пачатку 1862 г. “Пецярбургскай рэвалюцыйнай арганізацыяй” Каліноўскі, - які да гэтага часу скончыў універсітэт і атрымаў званне “кандыдата правоў”. У “Літоўскім камітэце” – таксама, як і ў “Цэнтральным камітэце” ў Варшаве, ішла гарачая барацьба паміж правай групай (“белымі”), якая хацела дабіцца вызвалення Польшчы, галоўным чынам, з дапамогаю еўрапейскай дыпламатыі, і левымі (так званым “чырвонымі”), якія былі схільны абаперціся на падтрымку мас, але не хацелі да канца і паслядоўна праводзіць дэмакратычную і рэвалюцыйную праграму, настойваючы на аднаўленні межаў 1772 года і згаджаючыся заплаціць выкуп памешчыкам за зямлю, што адыйдзе ад іх у карысць сялян. Каліноўскі не толькі далучыўся да “чырвоных”, але і пайшоў далей за іх, паслядоўна развіўшы асноўныя прынцыпы рэвалюцыйна-дэмакратычнай праграмы. Увайшоўшы ў чырвоную групу “Літоўскага камітэта”, ён не абмежаваўся адным кіраўніцтвам рэвалюцыйным рухам зверху, а сам пайшоў у народныя масы. Спачатку ён едзе ў родную вёску Якушоўку, але ўжо на другі дзень пасля з’яўлення ў ёй ён вымушаны быў уцякаць ад паліцыі, пасланай яго арыштаваць. Некаторы час ён быў валасным пісарам у мястэчку Свіслач (ці каля яго), а пасля, пераапрануўшыся ў сялянскае адзенне, пачаў жыць вандроўным жыццём, хадзіў па Гародзеншчыне з вёскі ў вёску, прыслухоўваючыся да таго, што гавораць у народзе, вядучы палітычную дзейнасць сярод сялян. Ён выпускае адозвы да сялян на беларускай “мужыцкай” мове, у якіх выказвае думку, што ў беларускіх сялян – два ворагі – польскае панства і рускае самаўладства. У гутарках з лялянамі ён гаварыў: “Паўстанне павінна быць чыста мужыцкім; шляхта, паколькі яна за мужыком не пойдзе, павінна загінуць”. Такім чынам у паўстанні, якое рыхтавалася, ён хацеў перанесці цэнтр цяжару на ўдзел у ім мас, прапагандуючы сярод іх ідэю ўзброенага паўстання. Пры гэтым ён бачыў у сялянскіх і гарадскіх масах не толькі пасіўны натоўп, абавязаны падпарадкавацца кіраўніцтву цэнтральнай рэвалюцыйнай улады. Ён настайваў на ўвядзенні ў кіраўнічыя арганізацыі сялянскіх прадстаўнікоў і бачыў у гэтым адзін з галоўных сродкаў для наладжвання моцных сувязей з масамі.

Комментарии