НЕВЯДОМАЕ ПАЎСТАННЕ 1863. Частка 5. Як паўстанцы на смерць ішлі. Растраляны Юзаф Урбановіч

А. Гроттгер, Пад мурамі вязня

Паўстанне пакінула па сабе ў гарадах Беларусі цяжкую памяць, увасобленую ў вобразах казакоў, чародаў ссыльных, ды шыбеніц з растрэльнымі слупамі. Адным са шматлікіх ахвяраў тых падзей быў 41-гадовы Юзаф Урбановіч, растраляны ў Гродна праз чатыры дні пасля павешанага ў Вільні Кастуся Каліноўскага.

Юзаф Урбановіч нарадзіўся ў сялянскай сям'і ў в. Дзвір Новааляксандраўскага павета на тэрыторыі сённяшняй Літвы. У расейскім войску ён быў конюхам Капорскага палка пяхоты. 10 ліпеня (28 чэрвеня) 1863 г., калі яго полк знаходзіўся ў мястэчку Пільвішкі Аўгустоўскай губерні, Урбановіч запатрабаваў сабе стрэльбу для абароны ад магчымага нападу паўстанцаў. Пасля яе атрымання, у той жа дзень збег з войска і далучыўся да атрада Калыскі, у якім назаўтра ж прынёс прысягу. Напрацягу трох месяцаў Урбановіч змагаўся супраць расейскіх войскаў у складзе некалькіх атрадаў, пакуль напачатку кастрычніка ў адной з сутычак не быў схоплены.

А. Гроттгер, Пад эскортам

У сваіх паказаннях ён не назваў ні прозвішчаў паўстанцаў, ні прозвішчаў тых, хто ім дапамагаў. Ваенна-следчая камісія прыгаварыла Урбановіча да растрэлу, але разам з тым, пры падтрымцы гродзенскага губернатара І. Скварцова, накіравала генерал-губернатару просьбу “аб змякчэнні яму, Урбановічу пакарання па абсалютнай яго разумовай няразвітасці”. Аднак М. Мураўёў 21 (9) сакавіка 1864 г. падпісаў прыгавор і даў загад аб яго выкананні: за дэзерцірства і далучэнне да паўстанцкага атраду, тым самым здраду службоваму абавязку і парушэнне прысягі.

У гэты час у Гродна знаходзіўся вайсковы лекар І. Мітрапольскі, якому было даручана даць заключэнне аб смерці пакаранага. Ён, сведка акту пакарання, пакінуў цікавае яго апісанне, вартае нашай увагі дакладнасцю дэталяў, сваёй атмасфернасцю, ды як погляд расейца на тыя падзеі.

Сумнасць гарадскога жыцця Гродна, згодна І. Мітрапольскаму, змянілася чаканнем хуткага пакарання. Плошча перад турмой была запоўнена народам: “Я бачыў хмурныя, зласлівыя твары палякаў, слёзы на вачах поляк; чуў словы і воклічы па-польску, незразумелыя для мяне, мове, не зразумелай па сваёй інтанацыі. Усё гэта здавалася натуральным, прыстойным становішчам карціны. Затое мне падаўся агідным безуважны, неразумна-цікаўны натоўп габрэяў і габрэяк, які назойліва лез да турэмнай брамы.

Апошняе слова (англійская літаграфія, 1864)

Яна хутка адкрылася і я ўбачыў асуджанага. Бледны, з мутнымі, нежывымі вачыма, несамавіты, нізенькага росту, падтрымліваемы салдатам, ён, здавалася, увесь замёр, не ўсведамляючы, што з ім адбываецца, і рухаўся машынальна. Раздалася каманда; асуджанага акружылі салдаты; каля яго з'явіўся ксёндз з крыжам і кнігаю ў руках, і картэж рушыў.

Штрайт Ф., Спавяданнік прыгавораных на смерць

Карыстаючыся сваім становішчам удзельніка цырымоніі, я змясціўся як мага бліжэй да ксяндза, які ішоў рука аб руку з асуджаным. Мы ішлі спорым салдацкім крокам, такім чынам, даволі хутка; асуджаны, відаць, нічога не бачыў перад сабой, часта спатыкаўся; спатыкаўся і ксёндз, які то чытаў па кнізе, то звяртаўся са словамі да асуджанага. І чытанне, і словы ксяндза былі імклівыя i ўзбуджаныя, як і паскораны яго крок, відавочна, з цяжкасцю паспяваўшы за салдацкім. Але ўвесь час даволі доўгага шляху твар асуджанага заставаўся прыхінутым, як бы маскаю тупога здранцвення. Я чуў ясна голас ксяндза, але не разумеў яго польскай мовы, і ў першы раз пашкадаваў, што не навучыўся па-польску. Што мог гаварыць ксёндз паляку, які ішоў на пакаранне смерцю за Польскую справу? У гэтую хвіліну ён мог гаварыць асуджанаму усё, што хацеў: цэнзуры для яго не існавала. Але наўрад ці мог быць сумніў у тым, што ён гаварыў. Не аб раскаянні, вядома, не аб прабачэнні здзейсненага злачынства тут магла ісці гаворка, а аб вянку пакутніцкім, арэоле славы, аб малітвах і дабраславенстве Айчыны, адпаведна, пра тое, што дае чалавеку моц не толькі без страху, але і радасна сустракаць смерць. Як толькі мільганула ўва мне гэтая здагадка, я адчуў у душы нейкі ненатуральны холад; такім холадам ахапіла мяне не тое усведамленне, не тое адчуванне нейкай вялізнай, жахлівай хлусні. Я інстынктыўна адскочыў ад асуджанага, выйшаў за ланцуг салдат і паплёўся бокам: мне было сорамна і ўсіх і за ўсіх...

Паказаўся слуп, і перад ім выкапаная яма; раздалася каманда, узялі на каравул, прачыталі прысуд і прыступілі да апошняй падрыхтоўкі асуджанага. Я падышоў у гэты час да камандуючага цырымоніяй штаб-афіцэра і спытаў яго, які тут мой абавязак? "Калі памрэ, паглядзіце, ці жывы ". Ужо па гэтым адказе можна бачыць, ці добра адчуваў сябе афіцэр.

Вось асуджанаму надзелі яго саван, вось ксёндз яшчэ нешта кажа яму, падносіць да вуснаў яго крыж, твар няшчаснага застаецца па-ранейшаму скамянелым, з мутнымі вачыма. Мне страшэнна захацелася, каб твар гэты ажывіўся якім бы там ні было пачуццём, каб чалавек гэты вымавіў якое-небудзь слова, хоць бы праклён нам; але ён не раскрыў рота.

Пакуль прывязвалі асуджанага і завязвалі яму вочы, я стаяў амаль побач з ім і не здагадаўся адысці, калі зашумеў барабан і выйшлі наперад дванаццаць шэраговых з унтэр-афіцэрам, так што камандзір крыкнуў мне: доктар, адыдзіце! Я зрабіў некалькі крокаў у бок і зірнуў на выйшаўшых салдат, але на тварах іх не прачытаў нічога, акрамя службовай стараннасці, пакрытай суровай строгасцю. Падаўшы знак, грымнулі, як адзін, дванаццаць стрэлаў, і прывязаны да слупа чалавек, уздрыгнуўшы, здаецца, кожным мускулам свайго цела, схіліў галаву. Я падышоў да яго, падняў уверх павязку і зірнуў у збялелы, з зачыненымі вачыма, твар, па якім прабягалі яшчэ дробныя сутаргі. І твар гэты застаўся ў памяці маёй да цяперашняга часу.

А. Пятроўскі, Растрэл асуджанага ў Варшаўскай цытадэлі

Закрыўшы яго зноў павязкаю, я падышоў да афіцэра павольным крокам, таму што ногі мае дрэнна мяне слухаліся, прыклаў руку да брыля і адрапартаваў: "мёртвы! " Ці гэтае слова само па сабе, ці тон, якім яно было вымаўлена, а можа быць і выгляд мой, які выказваў глыбокае нервовае ўзрушанне, прымусілі афіцэра здрыгануцца і адвярнуцца ад мяне.

Выканаўшы свой абавязак (сэнсу і патрэбы якога не разумеў), я паплёўся дадому, пераганяемы натоўпам гледачоў, якія спяшаліся ў горад са скончанага пазорышча, і нёс з сабою твар пакаранага. Гэтая асоба не пакідала мяне некалькі сутак, адняло сон і апетыт і мучыла мяне, але не страхам ці жалем, а тым пачуццём, якое з'явілася тады, калі я ішоў з асуджаным на месца пакарання”.

Растрэл Урбановіча адбыўся 26 (14) сакавіка 1864 года ў 10 гадзін раніцы ў Гродна за Скідзельскай заставай, дзе ён першапачаткова і быў пахаваны. Але пазней яго цела было перазахавана. На гэты конт гісторык Алесь Радзюк знайшоў цікавы дакумент: “Цела Урбановіча перададзена зямлі на месцы пакарання, а 10-й гадзіне ўвечары ў той жа дзень па распараджэнні паліцмайстра перавезена ў суседні лес…”.