НЕВЯДОМАЕ ПАЎСТАННЕ 1863. Частка 18. Удзел грамадскасці (на прыкладзе арыштаваных у Брэсцкай крэпасці)

Паўстанне ў той ці іншай ступені закранула ўсе слаі мясцовага насельніцтва, якія адрозніваліся як па сваім сацыяльным становішчы, так і па веравызнанні. З моманту паўстання і да сённяшняга часу ўдзел грамадскасці ў ім становіцца полем ідэалагічных фальсіфікацый і спрэчак. Прыклад сялянства таму адзін з самых яскравых.

Блаславенне касінераў

Аднак у 1863 годзе следчыя камісіі, якія не маглі справіцца з абрынутым на іх аб'ёмам працы, вымушаныя былі адпускаць на волю сялян-паўстанцаў, якія дабраахвотна склалі зброю. З такою прапановаю звяртаўся, напрыклад, да Мураўёва Пружанскі ваенны начальнік, паколькі ў турме ў Пружанах змяшчалася больш 200 чалавек, плюс ва ўездзе меліся сотні падазраваных. Яшчэ горшая ў гэтым плане сітуацыя была ў Беластоцкім (500 арыштаваных), Бельскім і Гродзенскім уездах, дзе падтрымка паўстання была настолькі шырокая, што з пачаткам яго задушэння сялян-паўстанцаў улады вымушаныя былі проста "водворять на прежнее местожительство", нават не заводзячы на іх следчых спраў.

Успрыманне ўдзелу грамадскасці Беларусі і Літвы ў тых падзеях Айчынная гістарыяграфія звычайна грунтуе на дадзеных аб пакараных (смерцю, высланыя, адпраўленыя ў салдаты) паўстанцах. Як у выпадку статыстычных паказальнікаў, атрыманых С. Самбук.

Але расейскія карныя органы абвінавачвалі ва ўдзеле ў паўстанні нашмат большую колькасць тутэйшых жыхароў, ды адпраўлялі іх у турмы. Дадзеныя аб колькасці гэтых арыштаваных могуць стаць дадатковым сродкам у адэкватным раскрыцці сутнасці падзей 1863-1864.

У якасці прыкладу прыводжу дадзеныя аб арыштантах Брэсцкай следчай па палітычных справах камісіі, якія ўтрымліваліся ў Брэсцкай крэпасці на 28 ліпеня (па ст.ст.) 1863 г. [НАРБ у г. Гродна, Ф.1, Воп.34, Спр.170, арк.101, арк.171]. З 80 чалавек 46 (або 57,5%!) належылі да сялян і мяшчан, і толькі 33 (або 41,25%) да шляхты.

Што значаць гэтыя лічбы? Як мінімум тое, што ідэя аб падтрымцы ніжэйшымі слаямі грамадства расейскага ўрада - гэта ідэалагіная фікцыя, сродак інфармацыйнай вайны. Улада выказвала свой недавер да іх у форме арыштаў. І толькі маштаб удзелу грамадскасці ў паўстанні 1863 прымушаў улады Імперыі ісці на саступкі як у сацыяльных зменах становішча тутэйшага насельніцтва, так і змякчэнні ступені пакаранняў у адносінах да іх.

Список уроженцам гродненской губернии

№	Имя, фамилия и звание	В каком положении дело
1	Ксендз Валенти Яблоновский	Все эти находятся под судом в крепости Брест-Литовске
Дворяне
2	Григорий Вайщелович
3	Владислав Кроликовский
4	Франц Остролецкий
5	Николай Дмоховский
6	Ипполит Олимянцев
7	Николай Осуховский
8	Никодим Янчевский
9	Иван Толочко
10	Бранислав Колшевский
11	Юльян Выгановский
12	Семен Гушовский
13	Викентий Бржестовский
Низшего звания
14	Феликс Манкевич
15	Иван Клопотовский
16	Адам Бешковский
17	Антон Куровский
18	Иосиф Терпиловский
19	Матеуш Валендович
20	Лукаш Кондратюк
21	Иосиф Волиский
22	Андрей Доброговский
23	Войцех Круковский

Дворяне		Все эти находятся под следствием, дела их представлены Виленскому Военному генерал-губернатору
1	Иосафат Кавалевский
2	Болеслав Янишевский
3	Август Яглим
4	Любомир Монзеловский
5	Франц Вишневский
6	Емельян Трофимович
7	Константин Красовский
8	Эдуард Высоцкий
9	Иосиф Станкевич
10	Янтон Ясколовский
11	Антон Бетковский
Низшего звания
12	Павел Немыский
13	Виктор Шершенович
14	Василий Гайчук
15	Ян Ягожовский
16	Людвин Ягожовский
17	Людвик Карпович
18	Иван Куневич
19	Лаврентий Сопел
20	Рамдольф Палтокан
21	Андрей Руджан
22	Александр Адамович
23	Николай Рапейко
24	Яков Морчук	Дело о них производится в комиссии
25	Кузьма Кровчук
26	Игнатий Бортошевич	Дело о нем отослано начальнику войск в первой части Гродненской губернии
27	Ян Емельянчук	Дела о них представлены Виленскому генерал-губернатору, находятся под следствием
28	Рофаил Тестюк
29	Егор Слуцкий
30	Кирил Дамилюк
31	Устин Красовский

32	Константин Калинский	Дела о них находятся у Брестского военного начальника
33	Михайло Кунц
34	Андрей Галецкий
35	Антон Требухович	Находятся под следствием
36	Томаш Вавгук

Список уроженцам Минской губернии

Дворяне
1	Каэтан Марценкевич	Все находятся под следствием, их дела представлены Виленскому генерал губернатору
2	Станислав Шпоковский (дело его в комиссии)
Низшего звания
3	Амброний Хринемович
4	Николай Рапейко
5	Павел Шушкевич
6	Адам Рудка
7	Николай Терлецкий
8	Доминик Петралько
9	Ян Дроздович
10	Иосиф Григорович
11	Валериан Норейко
Дворяне
12	Юзеф Липский	Находятся под судом
13	Константин Юрашкевич
14	Эдуард Рагинский
15	Степан Павлович	Все находятся под судом
16	Михайло Вольский
17	Александр Гриневецкий
18	Емельян Кугевскйи
19	Адам Станкевич
Низшего звания
20	Константин Юревич
21	Теофил Чудак