«Человек без сердца и души»: вобраз Каліноўскага ў часы Расійскай імперыі

К. Каліноўскі

Вобраз К. Каліноўскага ў гістарычнай літаратуры за паўтары стагоддзі пасля яго смерці адчуў на сабе значныя змены. Гэта можна заўважыць не толькі на прыкладзе нашай (у гэтым сэнсе варты ўвагі артыкул 1988 года Міхаіла Восіпавіча Біча "Кастусь Каліноўскі ў Беларускай савецкай гістарыяграфіі") ці польскай (артыкул Алеся Фёдаравіча Смаленчука "Кастусь Каліноўскі ў польскай гістарычнай традыцыі") гістарыяграфіі, але таксама і расейскай. Менавіта гэтаму прысвечаны дадзены артыкул, разбіты з-за свайго аб'ёму на дзве часткі, першая з якіх закранае час Расійскай імперыі. Зацікаўленым раю карыстацца і спасылкамі, якія змешчаны ў канцы артыкула і дапаўняюць яго змест. Цытаванне прыводзіцца на мове арыгінала.

Падзеі 1863-1864 гг. у Беларусі і Літве незалежна ад іх успрымання - мяцеж, паўстанне (нацыянальна-вызваленчае, сялянскае) ці нават рэвалюцыя або грамадзянская вайна - заўсёды заставаліся ў ценю падзей на тэрыторыі этнічнай Польшчы. Тым не менш, велізарныя сілы імперыі былі накіраваныя на задушэнне паўстання як у Царстве Польскім, так і ў Паўночна-Заходнім краі. Ужываліся самыя жорсткія меры (у іх ліку пакаранні смерцю і маштабныя дэпартацыі). Як следства, паўстала неабходнасць у абгрунтаванні прынятых рашэнняў. Гэту мэту пераследвалі шматлікія ўспаміны ўдзельнікаў задушэння "польскага мецяжу", а таксама ініцыяваныя віленскім генерал-губернатарам графам М.М. Мураўёвым (1796-1866) аглядныя працы, якія працягнуліся даследаваннямі прафесійных гісторыкаў.

Міхаіл Мікалаевіч Мураўёў

На старонках гэтых сачыненняў знайшлося месца і Каліноўскаму, жыццё і погляды якога выклікалі пэўную зацікаўленасць у асяроддзі рускага грамадства. Аб ім узгадаў нават сам амаль страціўшы зрок Мураўёў у прадыктаваных за некалькі месяцаў да смерці “запісках”[1]. «Некто Калиновский, в качестве главного начальника жонда Литвы»[2] прыцягнуў увагу графа сваімі канспіратыўнымі здольнасцямі, якія дазвалялі яму, адзінаму сярод ліку «главных деятелей мятежа», доўгі час пазбягаць арышту. У іншым кавалку “запісак” Мураўёў назваў яго «главным распорядителем мятежа в Литве»[3]. Аб ролі Каліноўскага таксама гаворыць згадка былога генерал-губернатара пра наступствы арышту апошніх віленскіх актывістаў: «С уничтожением их прекратились и все мятежные покушения»[4].

На зыходзе 1866 г. узяўся за пяро А.М. Масолаў (1844-1904), які пад час паўстання быў сакратаром Мураўёва. Ён пакінуў нарысы, якія з'явіліся ў друку толькі праз два дзесяцігоддзі пасля пачатку паўстання[5]. У іх галоўным дзеючым персанажам выступае генерал-губернатар, пад кіраўніцтвам якога Масолаў, на той момант зусім малады чалавек, пачаў сваю службовую кар'еру. Яго праца выдатна дапоўніла сачыненне Мураўёва. У ёй прысутнічае імкненне да аналізу прычын падзей, а таксама спроба даць іх “аб’ектыўную” хроніку.

Аляксандр Мікалаевіч Масолаў

Масолаў прыводзіць інфармацыю аб шматлікіх удзельніках паўстання. Не застаецца па-за ўвагай і «некто Калиновский»[6], які на старонках нарысаў выступае кіраўніком таемнай арганізацыі Літвы[7]. Масолаў адзначае, што «повсюду ощущалось»[8] прысутнасць гэтага энергічнага і прадпрымальнага чалавека, які валодаў незвычайнымі здольнасцямі канспіратара. Шмат увагі надаецца арышту Каліноўскага, яго паводзінам на допытах, на якіх ён прызнаў сваю віну, але так і не назваў іншых удзельнікаў таемнай арганізацыі. Па меркаванню мемуарыста, Каліноўскі «умел поддержать падающий революционный дух польского населения»[9], а паны, нягледзячы на страх, супрацоўнічалі з ім.

Масолаў бачыў Каліноўскага за некалькі дзён да пакарання таго[10]. Сакратара Мураўёва здзівіла напісанае паўстанцам на выдатнай рускай мове «рассуждение об отношениях русской власти к польскому населению Западного края»[11]. У ім аўтар нарысаў асабліва вылучыў наступныя моманты:

1.                     Усведамленне таго, што з яго (Каліноўскага) смерцю, мяцеж немінуча згасне;

2.                     Урад не здолее скарыстацца набытымі выгодамі;

3.                     Упэўненасць у ненадзейнасці прынятых уладамі рашэнняў і мераў;

4.                     Поўная пагарда да расійскіх чыноўнікаў, якія прыбывалі ў край.

Заўвагі Масолава ў дадзеным выпадку вельмі павярхоўныя, паколькі былі зробленыя не столькі на падставе самога «рассуждения» (вядомага сёння як «Запіска Каліноўскага»), колькі на матэрыялах следчай камісіі. Яны мелі на мэце стаць чарговым доказам радыкалізма «дыктатара Літвы» і яго адмоўнага стаўлення не толькі да ўрада Расійскай імперыі, але і рускага народу (але як раз гэтай прыцягнутай за вушы нянавісці у сапраўдным тэксце Каліноўскага няма). Зрэшты, пераказ Масолава доўгі час быў адзінай інфармацыяй аб сачыненні паўстанца. Першая поўная публікацыя «Запіскі Каліноўскага» [12] адбылася праз некалькі дзесяцігоддзяў і прайшла незаўважанай. Толькі ў савецкі час яна зрабілася здабыткам шырокай грамадскасці, што дало магчымасць па-новаму паглядзець на асобу паўстанца і яго погляды.

Апісваючы пакаранне Каліноўскага, Масолаў адзначаў, што той каментаваў прысуд (канфірмацыю), напрыклад, словамі: «У нас нет дворян; все равны!»[13]. Гэты вокліч ўвайшоў у гісторыю – пэўны час яго прыводзілі ўвогуле як адзіную фразу, вымаўленую паўстанцам на эшафоце. На жаль, іншых словаў Каліноўскага Масолаў не згадаў, спасылаючыся на эмацыйны фон атмасферы акту пакарання: «Не стану описывать подробностей этого печального зрелища, подобных которому не дай Бог когда-нибудь еще увидеть»[14]. Успрыманне мемуарыстам павешанага паўстанца ўвасобілася ў словах, выкрасленых на пачатку 1880-х цэнзураю: «Из самых последних возгласов Калиновского было видно, что он не только был польским мятежником, но чадо всесветной социальной революции».[15]

5 кастрычніка 1864 г. М. Мураўёў загадаў «собрать и привести в систематический порядок знаменательнейшие сведения, для описания бывшего в Северо-Западной России последнего польского мятежа»[16]. Гэтая задача была даручана генералу В.Ф. Ратчу (1816-1870), вядомаму шэрагам прац па гісторыі артылерыі ў Расіі. Ён атрымаў поўны доступ да ўсіх матэрыялаў аб паўстанні[17]. Выразная ідэалагічная накіраванасць яго працы пазней заслужыла самыя нядобрыя адзнакі савецкіх гісторыкаў (так, І.Міллер ахарактарызаваў яе як «рептильно-пропагандистское сочинение»[18]). Ратч у асноўным сканцэнтраваўся на раскрыцці так званай «польскай справы», пад якой разумеў «притязания (палякаў – В.Г.) на первенство в славянском мире и употребляемые ими средства для достижения своих домогательств»[19]. Нягледзячы на гэта, у кнігу патрапіла шмат цікавых фактаў, каштоўнасць якіх тым большая, што частка арыгінальных дакументаў, на жаль, згубленая. Напісаны пад уплывам Ф.І. Сміта, двухтомнік Ратча ў якасці эпіграфа меў заключныя словы з працы пра першае польскае паўстанне 1830-1831 гг.: «Кто сеет безумство – пожинает страдания»[20].

Васіль Фёдаравіч Ратч

Трэба адзначыць, што праца Ратча цяжкая для чытання з-за празмернай запруджанасці ўскоснымі тэмамі і гумавай мовы. У гэтых адносінах яна значна саступае надрукаванай годам раней кнізе[21] супрацоўніка Віленскай следчай камісіі па палітычных справах М.В. Гагеля (1838-1870), які прысутнічаў на допытах Каліноўскага. Гагель шчыра верыў у карысць «основательного понимания своих тайных врагов»[22], таму шырока цытаваў паказанні паўстанцаў, апісаў будову іх арганізацыі і нават спосабы падробкі дакументаў. Гэта выклікала незадаволенасць цэнзуры, а з другім тыражом і ўвогуле згуляла злы жарт: надрукаванае праз 16 дзён пасля пакушэння на Аляксандра ІІ ў 1867 годзе выданне было арыштавана і знішчана.

Калі ў Гагеля маюцца толькі агульныя згадкі пра Каліноўскага[23], перш за ўсё, пра яго дапамогу рускім апазіцыйным ураду сілам[24], то ў Ратча Каліноўскі паказаны як адна з галоўных асобаў у разгорнутай перад чытачом драме. Ён супрацьпастаўляецца менш радыкальным «белым» як літоўскі «лже-диктатор»[25], «самозванец-диктатор Литвы и Белоруссии»[26]. Ратч прыводзіць некаторыя дэталі з жыцця Каліноўскага, але ў асноўным яго цікавяць погляды свайго «антыгероя».

Па сацыяльнаму паходжанню, згодна Ратчу, Канстанцін быў «сыном шляхтича, ткача из-под Свислочи»[27], але ў свядомым узросце супрацьпастаўляў сябе шляхце, прыйшоўшы да высновы, што калі поспех паўстання можа быць забяспечаны яе знішчэннем, то нельга перад гэтым спыняцца[28]. Паўстанец выдзяляўся настойлівасцю і няўступлівасцю[29]. Яго пазіцыя рэзка адрознівалася ад поглядаў большасці ўдзельнікаў «ксендзо-шляхетского мятежа»[30]. У ёй Ратч вылучыў два аспекты, якія прыцягваюць увагу даследчыкаў і сёння: сацыяльны і «спор о национальностях»[31].

У сацыяльным плане вялізны ўплыў на Каліноўскага меў вопыт, атрыманы ім пад час вандровак на працягу года па вёсках і корчмах, у выніку якіх ён усвядоміў дзве галоўныя рэчы:

1.                     Неабходна стварыць з сельскіх жыхароў (сялян і аднадворнай шляхты) арганізацыю, да працы ў якой прыцягнуць энергічных, здольных людзей[32];

2.                     Адзіны сродак прыцягнуць сялян да паўстання – раздача ім усёй зямлі[33].

Такім чынам, пасля выступлення, якое планавалася адначасова з паўстаннем у Польшчы[34], Каліноўскі збіраўся здзейсніць сацыяльную рэвалюцыю[35]. Ён разлічваў, што адначасовае паўстанне «по всей Северо-Западной России, укажет западу на легкость торжества и будет самым ободрительным примером для крестьян соседних великорусских губерний»[36].

У нацыянальным пытанні на паўстанца вялікі ўплыў зрабіў А.І. Герцэн[37]. Каліноўскі быў рашуча настроены на здабыццё гістарычнай Літвою незалежнасці[38]: «Литва и Белоруссия – самостоятельное государство»[39]. Для дасягнення гэтай мэты паўстанец ні перад чым не спыняўся і хацеў разарваць усялякія стасункі з Польшчаю[40]. Менавіта Каліноўскага (і яго паплечніка Малахоўскага) Ратч лічыў адказнымі за радыкалізацыю паўстання і развязванне тэррора[41]. Нават О. Авейдэ не змог «уломать Калиновского, урезонить его любовью к польской ойчизне, о которой самозванец-диктатор Литвы и Белоруссии решительно знать не хотел»[42].

Пытанне пра мову, якой карыстаўся паўстанец Ратч не ўздымаў, патлумачыў толькі, што «вожаки для народа печатали книжки на белорусском или на жмудском языке, только польскими буквами»[43].

Успрыманне Ратчам асобы Каліноўскага надоўга замацавалася ў афіцыйнай расійскай гістарыяграфіі і было папулярызавана пісьменнікам В. Крэстоўскім у рамане «Кровавый Пуф», першая кніга якога («Панургово стадо») пабачыла свет у 1869 г., а другая («Две власти») – у 1874 г. Галоўны герой дылогіі – сталбавы дваранін Канстанцін Сямёнавіч Хвалынцаў[44]. Яму супрацьстаіць тайны «рэвалюцыянер» Васіль Світка (аўтэнтычная мянушка К.Каліноўскага). У першай кнізе ён хавае сваю сапраўдную асобу, але ў другой адкрываецца Хвалынцаву: «Я – Конрад Валенрод в плебейской волчьей шкуре»[45].

Усевалад Уладзіміравіч Крэстоўскі

У адной з галоўных сцэнаў рамана Світка звяртаецца да Хвалынцава з прапановай далучыцца да паўстанцаў і раздзяліць «или громкую славу и счастливую будущность при осуществлении великой идеи, или же за ту же самую великую идею двенадцать штуцерных пуль, а может, и петлю гицеля. Впрочем, последнее есть уже изящный вариант второго». У другой кнізе замест мянушкі Крэстоўскі выкарыстаў сапраўднае імя Каліноўскага і назваў яго «фанатиком революционной идеи»[46] і «последним из Могикан»[47], пашырыўшы гэтую характарыстыку амаль поўным цытаваннем Ратча: «Он представлял собою последнее знамя мятежа»[48]. У сцэне пакарання «дыктатара» аўтар зрабіў цікавую заўвагу: «Он знал заранее куда идет и что его ожидает… Не потому ли и умер он с такой твердостью и спокойствием, как могут умирать только глубоко убежденные люди…»[49].

У расійскай гістарычнай літаратуры Каліноўскі ўвасабляў скрайнасці новых ідэяў. Гэтыя ідэі пераўтвараюць маладога чалавека ў нігіліста, які імкнецца да іх рэалізацыі на практыцы ўсімі магчымымі і немагчымымі шляхамі, інтрыгана, які фанатычна крочыць насустрач сваёй мэце. Нягледзячы на намер адасобіць Літву і Беларусь ад Польшчы і стварыць на іх тэрыторыі самастойную дзяржаву, Каліноўскі ўспрымаўся як «паляк». Але гэты этнонім у дадзеным выпадку выкарыстоўваўся не як маркер нацыянальнай прыналежнасці, а як «духоўная» адзнака,  адмоўная характарыстыка адукаванага і матэрыяльна забяспечанага жыхара Паўночна-Заходняга края, апазіцыйнага ўраду і гатовага выступіць супраць яго – прадстаўніка шырока трактаванай «польскай інтэлігенцыі»[50]. Указанне на прыналежнасць да каталіцызма яшчэ больш узмацняла адмоўны эфект.

Вобраз «дыктатара Літвы», створаны Ратчам і папулярызаваны Крэстоўскім, праіснаваў у рускай літаратуры да самага падзення Расійскай імперыі. Аднак яго разуменне магло вар'іравацца. Звернемся да працы С.Райкоўскага пра ўдзел навучэнцаў школ Заходняга краю ў падзеях 1861-1863 гг. Даследчык на працягу трох год аб'ехаў дзевяць заходніх губерняў, збіраючы матэрыял для сваёй кнігі. У ёй ён супрацьпаставіў Каліноўскага не прадстаўнікам Варшаўскага паўстанцкага ўрада (як гэта зрабіў Ратч), а «панам литовским»[51]. Апошніх паўстанец, атрымаўшы вышэйшую ўладу, намагаўся прымусіць да актыўных дзеянняў: ён «почти насильно навязан был панам в диктаторы варшавским жондом, знавшим по опыту, что литовские паны столько же трусливы, сколько патриотичны»[52]. У той жа час Каліноўскі разам з іншымі «людьми красного закала» Л. Звеждоўскім і доктарам В. Барзабагатым быў названы «явлением исключительным»[53], паколькі «в Западном крае, собственно говоря, была и есть одна только партия белых с ее бесчисленными клиентами, готовыми принять любой цвет, по указанию пана»[54].

Важкасць даследавання Райкоўскага вызначаецца першай афіцыяльнай публікацыяй у ім кавалкаў «Мужыцкай праўды» і «Гутаркі двух суседзяў» - «наиболее известных воззваний, предназначавшихся для крестьян Северо-Западного края…, наиболее распространенных по Гродненской губернии» [55]. Гэтыя дакументы былі прадстаўлены як ананімныя польскія пракламацыі, мэтаю якіх «восстановить крестьян против властей и увлечь их на путь, который вызвал бы со стороны правительства военные экзекуции против народа»[56].

Райкоўскі змясціў фрагменты гэтых пракламацый[57], «писанных по-русски, на местном наречии, но польскими литерами, со тщательною надбавкой польских слов… и с видимым старанием придать русской речи польскую физиогномию»[58], разам з кірылічнай транслітэрацыяй. Ён нават паспрабаваў выявіць польскія лексічныя элементы ў тэкстах, але не ўсе з яго заўваг аказаліся дакладнымі. Галоўнай мэтаю публікацыі было паказаць іх антыўрадаваю накіраванасць. Выкарыстаны кавалак з трэцяга нумара «Мужыцкай праўды» пра надзею на замежную дапамогу павінен была прадэманстраваць адарванасць шляхецкіх паўстанцаў ад простага народа.

У далейшым узгадкі пра Каліноўскага зрэдку з'яўляліся на старонках навуковых прац і насілі агульны характар[59], нічога новага не дадаючы да ўжо вядомага дзякуючы кнізе Ратча. Выключэнне складае надрукаваная у 1892 г. манаграфія[60] П.Д. Бранцава, прысвечаная падзеям 1863 г. Адна з трох яе частках названа «Восстание поляков в Литве и Белоруссии». Яна была напісана на падставе сачынення Ратча, запісак Мураўёва і нарысаў Масолава, але некалькі інакш трактавала запазычаную фактаграфію. Гісторык даў вельмі добрую характарыстыку аднаму з кіраўнікоў «Литовско-Белорусской смуты»[61]: «Калиновский обладал большим умом и необыкновенною силою воли и характера. Это был единственный человек из всей корпорации Литовского жонда, который бескорыстно предан был своему делу. Человека этого нельзя было ни испугать, ни сбить с толку. Калиновский прямо шел к своей цели, не изменил себе и не опозорил себя, подобно Огрызке и Сераковскому, трусостью до самой смерти»[62]. Не пакінуў Бранцаў без увагі і канспіратыўныя здольнасці дыктатара: «Этот замечательный человек, несмотря на свою типичную физиономию, известную всем, даже сыскной полиции, жил в Вильне совершенно открыто; он постоянно гулял в саду, обедал в ресторанах, и никто из административных лиц не замечал его»[63]. У той жа час гісторык пісаў пра Каліноўскага як аб самым энергічным і заўзятым «красном», «человеке без сердца и души», «Робеспьере польском», які «все ломал и истреблял, что попадалось на его пути» і «ужас наводил и на своих, и на чужих»[64].

Паведамляючы пра падарожжа паўстанца па сялянскіх вёсках, даследчык, са спасылкаю на Ратча, адзначыў, што ў выніку іх будучы «дыктатар» прыйшоў да высновы: «На крестьян положительно нельзя рассчитывать, так как они ненавидят помещиков и всецело преданы правительству»[65]. Для прыцягнення сялян да паўстання неабходна перадаць ім ва ўласнасць зямлю абшарнікаў. Для рэалізацыі гэтага плану меркавалася стварыць вышэйшы трыбунал, які б дзейнічаў за кошт тэрору[66].

Бранцаў больш выразна выказаў тое, што намагаўся сказаць Ратч. Прадстаўлены ім вобраз Каліноўскага аказаўся ярчэй, чым у папярэднікаў. Паўстанец быў паказаны чалавекам, які меў тонкае разуменне мясцовых інтарэсаў. Гэтае назіранне мела асаблівае гучанне ва ўмовах інтэнсіўнага этнаграфічнага вывучэння рускімі навукоўцамі Паўночна-Заходняга края і зараджэння беларускага нацыянальнага руху. Нават адносіны да паўстання як да барацьбы на «исконно русских землях» іншароднага польскага шляхецкага элемента з законным расійскім урадам, падтрымліваемым мясцовым прыгнечаным рускім сялянскім насельніцтвам, пачало мяняцца[67].  Аднак да моманту падзення Расійскай імперыі гэты працэс пераасэнсавання не мог  быць завершаны.

Такім чынам, у расійскай гістарыяграфіі інфармацыя пра Каліноўскага з'явілася дзякуючы працам удзельнікаў следчай камісіі, якія займаліся допытамі паўстанцаў. Створаны ў выніку іх дзейнасці вобраз у поўным аб'ёме ўвасобіўся ў працы В. Ратча, адкуль перайшоў на старонкі мастацкай літаратуры. Як нігіліст і фанатык рэвалюцыйнай ідэі (па В. Крэстоўскаму) закончаны выгляд у дарэвалюцыйнай расійскай гістарыяграфіі Каліноўскі атрымаў у працы П. Бранцава. Выкарыстанне ў адносінах да Каліноўскага этноніма «паляк» не з'яўлялася канстатацыяй нацыянальнай прыналежнасці, а служыла «культурнай» адзнакай, негатыўнай характарыстыкай адукаванага і матэрыяльна забяспечанага жыхара Паўночна-Заходняга края, апазіцыйнага ўраду і гатовага выступіць супраць яго.

---

[1] «Записки Муравьева» былі ім прадыктаваныя з 3-га студзеня па 4-га красавіка 1866 года і падрыхтаваныя да друку А.Масолавым пад назваю «Граф Михаил Николаевич Муравьев. Записки его об управлении Северо-Западным краем и об усмирении в нем мятежа, 1863-1866 гг.» // Русская старина. 1882. №№ 11-12, 1883 №№ 1-5, 1884 № 6.

[2] Граф Михаил Николаевич Муравьев. Записки его об управлении Северо-Западным краем и об усмирении в нем мятежа, 1863-1866 гг. // Русская старина. 1882. № 11. С. 420.

[3] Тамсама. С. 422.

[4] Тамсама.

[5] Мосолов А.Н. Виленские очерки 1863-1865 гг. // Русская старина. 1883, №№ 10-12; 1884 № 1.

[6] Мосолов А.Н. Виленские очерки 1863-1865 гг. // Русская старина. 1883. № 12. С. 585: «Во главе ее стоял человек необыкновенно предприимчивый и энергичный – некто Калиновский, долго ускользавший от преследования».

[7] Тамсама. С. 605.

[8] Тамсама: «Он постоянно менял фамилию и, несмотря на все усилия и депеши из Вильны, не был отыскан».

[9] Тамсама. С. 608: «Помещики его страшились, он свободно разъезжал между ними, воодушевлял нерешительных и запугивал слабых».

[10] Тамсама: «Калиновский был лет 26, крепкого сложения и с лицом жестким и выразительным; короткие русые волосы были зачесаны назад; таким я видел его в тюрьме за несколько дней до казни».

[11] Тамсама.

[12] Запіска Кастуся Каліноўскага ўпершыню была надрукавана ў Берліне ў 1939 годзе ў якасці дадатку да кнігі: Ляковский А.И. Литва и Белоруссия в восстании 1863 г. (по новым архивным материалам). Berlin, 1939. С. 169-175.

[13] Тамсама. С. 608.

[14] Тамсама. С. 609.

[15] Штакельберг Ю.И. Архив «Русской старины» // К столетию героической борьбы «за нашу и вашу свободу». М., 1964. С. 333.

[16] Ратч В.Ф. Сведения о польском мятеже 1863 г. в Северо-Западной России. Т.1. Вильно, 1867. С. I.

[17] Тамсама. С. II: «Материалами служили официальная переписка, архивы и хранилища огромного числа прежних и новейших следственных дел, масса захваченной переписки, конфискованных бумаг, книг, брошюр и некоторых известных сообщений».

[18] Миллер И. Вступление / Авейде О. Показания и записки о польском восстании 1863 года. М.; Вроцлав, 1961. С. 8.

[19] Ратч В.Ф. Сведения... С. 2.

[20] Цалкам гэтая цытата гучыць наступным чынам: «Еще раз древние уроки мудрости и истории громче нежели слова возвещают неудачу этого восстания: кто безрассудно предпринимает великое дело, тот достигает противоположной цели: вместо свободы, он находит рабство; вместо могущества, бессилие; вместо военной славы, позор: кто сеет безумство, пожинает страдания!» - Смит Ф. История польского восстания и войны 1830 и 1831 годов. Т.3. 1864. С. 722.

[21] Гогель Н.В. Иосафат Огрызко и Петербургский революционный ржонд в деле последнего мятежа. Вильна, 1866. 79 с.

[22] Тамсама. С. 4.

[23] Тамсама. С. 68.

[24] Тамсама. С. 69.

[25] Ратч В.Ф. Сведения… С. 65.

[26] Тамсама. С. 233.

[27] Тамсама. С. 181. Словы гэтыя на доўгі час зрабіліся эталоннымі як у расійскай, так і польскай дарэвалюцыйнай літаратуры і патрапілі ў беларускую гістарычную навуку міжваеннага часу як доказ народных каранёў яе героя.

[28] Тамсама. С. 181: «Он понимал дело мятежа в таком смысле, что «топор не должен остановиться и над колыбелью шляхетского ребенка».

[29] Тамсама. С. 183.

[30] Тамсама. С. 214.

[31] Тамсама. С. 183.

[32] Тамсама. С. 183: «Он заявлял, что укажет из мелкой шляхты и из крестьян на способные личности, которые сумеют панов принять в руки…; Он хотел притянуть к себе народ, далеко выйдя из границ наделов, отдать всю землю крестьянам, и из среды крестьян выбрать личности для исполнения своего плана».

[33] Тамсама. С. 182.

[34] Тамсама. С. 144. Ратч піша пра тое, што рыхтуемае паўстанне ў Беларусі і Літве адрознівалася ад паўстання ў Польшчы ўжо на пачатковым этапе: «Калиновский, захватив полное преобладание в литовском красном комитете, настаивал на введение организации, из крестьян, дабы с ожидаемым к весне 1863 года мятежом в Польше, открыть свой мятеж в Северо-Западной России, по образцу проектируемого Герценом для великорусских губерний».

[35] Тамсама. С. 182.

[36] Тамсама. С. 194.

[37] Тамсама. С. 181: «…был чистейшим произведением коммунистической литературы централизации со всеми федеративными бреднями Колокола».

[38] Тамсама. С. 184: «Константин Калиновский с настроением герценовской школы, в главе частолюбивейших личностей из красных литвинов, настойчиво проводил идею о самостоятельности Литвы».

[39] Тамсама. С. 231.

[40] Тамсама. С. 232.

[41] Тамсама. С. 212: «Калиновский и Малаховский потребовали повсеместно самого ярого и кровавого террора, для вынуждения всех жителей, всех сословий к горячему участию».

[42] Тамсама. С. 233. С. 181: Ратч прыпісвае Каліноўскаму наступныя словы: «такой бестолковой башке, как Варшава, нельзя вверять будущую судьбу Литвы».

[43] Тамсама. С. 144.

[44] Выбар імя і імя па бацьку галоўнага героя рамана Крэстоўскім вельмі сімвалічны і адлюстроўвае пэўную тэндэнцыю, якая праявіла сябе ў другой палове ХХ стагоддзя і ў нашай гістарычнай навуцы, калі Каліноўскага пачалі называць “Канстанцінам Сямёнавічам”. Хвалынцаў – гэта той жа Каліноўскі са знакам “+” (ва ўспрыманні аўтара рамана), і таму пэўныя атрыбуты ў іх агульныя (у дадзеным выпадку імя і імя па бацьку як паказчык пераўвасаблення).

[45] Крестовский В. Кровавый пуф. Книга 1. Панургово стадо // Книгосайт. URL: http://knigosite.ru/library/read/13380 (дата звароту: 3.04.12).

[46] Крестовский В. Кровавый пуф. Книги 2. Две силы // E-READING.ORG.UA. URL: http://www.e-reading.org.ua/chapter.php/133392/90/Krestovskiii_-_Krovavyii_puf._Kniga_2._Dve_sily.html (дата звароту: 3.04.12).

[47] Тамсама.

[48] Тамсама. Параўнайце: Ратч В. Сведения... С. 245: «Калиновский представлял собою знамя  мятежа».

[49] Тамсама.

[50] Пра яе шматразова гаворыць В.Ратч, але не ў сэнсе нацыянальным (таму што далучае да яе нават Герцэна і Чарнышэўскага), а як “хворай” на новыя скрайнія ідэі супольнасці, якая выхоўвалася на “великих философических, современных идеях польской эмиграции» (Сведения... С. 108) і з якой змагаўся “русский смысл, который приподнялся при польском мятеже и поглядел, что творится на западной русской границе» (Тамсама. С. 157). У рукапісных дадатках да сваёй працы Ратч неаднаразова называе Каліноўскага “литвин” у значэнні шляхціча, народжанага на тэрыторыі Літвы і Беларусі, інтарэсы якіх ён і адстойваў.

[51] Райковский С. Польская молодежь Западного края в мятеже 1861-1863 годов // Русский вестник. 1869. № 2. С. 21. Райкоўскі пад «литовскими панами» разумее заможных абшарнікаў Паўночна-Заходняга краю, якія выкарыстоўвалі для абароны ўласных інтарэсаў дробную шляхту: «С таким оружием в руках, литовские паны чувствуют себя в польском мире на столько самостоятельными, что не безусловно следуют указаниям из Варшавы. По преданиям Речи Посполитой, которые польщизна старается сохранить с комическою важностью, Литва есть часть Польши, но часть более или менее самостоятельная, и самостоятельность эта проявляется единственно в лице дворянства».

[52] Тамсама. С. 622.

[53] Тамсама.

[54] Тамсама.

[55] Тамсама. С. 649.

[56] Тамсама. С. 650.

[57] Тамсама. С. 651 Райкоўскі выкарыстаў фрагменты з № 3 «Мужыцкай праўды» і № 2 «Гутаркі двух суседзяў».

[58] Тамсама. С. 650.

[59] Напр., Польское восстание 1863 года. Записки Н.В. Берга // Русская старина. 1879 г. Т. XXV. № 7. С. 555; Сидоров А.А. Польское восстание 1863 года. Исторический очерк. СпБ., 1903. С. 185.

[60] Брянцев П.Д. Польский мятеж 1863 года. Вильна, 1892. 263 с.

[61] Тамсама. С. 221.

[62] Тамсама. С. 157.

[63] Тамсама. С. 222.

[64] Тамсама. С. 157.

[65] Тамсама. С. 160.

[66] Тамсама. С. 161.

[67] Миловидов А.И. Из истории польского восстания 1863 года. С. 343: «По поводу мятежа 1863 года существует убеждение, что сельское население Северо-Западного края с самого начала движения было всецело на стороне законного русского правительства. Это можно сказать только про белорусские губернии, с преобладающим русским, православным населением, и то далеко не всецело проявлявшим свою преданность».